الف: دید گاه شیعه
از نظر شیعه ، اهل بیت علیهم السلام ودر رأس آن ها امیرالمؤمنین علیه السلام از موقعیت و جایگاه رفیع علمی و دانش الهی بر خوردار بوده به گونه ای که رسول خدا (صلی الله علیه وآله ) در بیان مرجعیت اهل بیت علیهم السلام فرمودند: «إنی تارک فیکم ما إن تمسکتم به لن تضلوا کتاب الله وعترتی » و در باره جایگاه علمی امیر المومنین علیه السلام تعبیر به درب شهر علم نموده و فرمودند : « أنا مدینة العلم وعلی بابها فمن أراد المدینة فلیأت الباب». « من شهر علم هستم وعلی علیه السلام درب آن کسی که بخواهد وارد شهر گردد از درب آن وارد گردد » . بدیهی است که این دانش و آگاهی عادی و معمولی نیست که مسبوق به خطا و لغزش باشد ؛ بلکه این معرفت و شناخت الهی است که خداوند برای هدایت وزعامت انسان آن راعنایت نموده است .
لذا نظر دانشوران شیعه بر این است که « من عنده علم الکتاب » از آیات مکی است و منظور از « الکتاب » در این آیه قرآن کریم بوده و مصداق واقعی این آیه امیرالمومنین علیه السلام می باشد .
و نیز روایاتی متعدد و صحیح السندی در منابع فریقین وجود دارد که «من عنده علم الکتاب» را به امیرالمؤمنین علیه السلام تفسیر نموده است ، که اینک به برخی از آن ها اشاره می گردد .
بررسی روایات :
علی بن ابراهیم قمی با سند صحیح از امام صادق علیه السلام نقل می کند :
حدثنی أبی عن ابن أبی عمیر عن ابن أذینة عن أبی عبد الله علیه السلام قال : الذی عنده علم الکتاب هو أمیر المؤمنین علیه السلام .
تفسیر القمی ، ج 1 ، ص 367 .
امام صادق علیه السلام فرمود :
آن کسی که علم کتاب در نزد او است ، امیر المو منین علیه السلام می باشد .
محمد بن حسن صفار در بصائرالدرجات با سند صحیح از امام با قرعلیه السلام نقل می کند به این که مصداق این آیه ما اهل بیت هستیم که اول وافضل و بهترین ما بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله علی علیه السلام می باشد . در این باره می نویسد :
حدثنا محمد بن الحسین و یعقوب بن یزید عن ابن أبی عمیر عن برید بن معاویة قال قلت لأبی جعفر علیه السلام قل کفی بالله شهیدا بینی و بینکم و من عنده علم الکتاب قال إیانا عنی و علی أو لنا و أفضلن و خیرنا بعد النبی صلی الله علیه وآله .
بصائر الدرجات ، ص 236 .
برید بن معاویه گفته است : به امام باقر علیه السلام عرض کردم : آیه ای « بگو خدا و کسی که علم کتاب نزد اوست، برای گواهی میان من و شما کافی است» را عرض کردم ، فرمود : مقصود ما اهل بیت هستیم و علی بعد از پیغمبر صلّی اللَّه علیه و آله اول ما و افضل ما و بهتر ما خاندان ا ست .
شیخ صدوق در کتاب امالی با سند صحیح از پیامر صلی علیه وآله نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند :
حدثنا محمد بن موسی بن المتوکل قال : حدثنا محمد بن یحیی العطار ، قال : حدثنا أحمد بن محمد بن عیسی ، عن القاسم بن یحیی ، عن جده الحسن بن راشد ، عن عمرو بن مغلس ، عن خلف ، عن عطیة العوفی ، عن أبی سعید الخدری ، قال : سألت رسول الله صلی الله علیه وآله عن قول الله : قال الذی عنده علم من الکتاب . قال : ذاک وصی أخی سلیمان بن داود . فقلت له : یا رسول الله ، فقول الله عز وجل : قل کفی بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب ، قال : ذاک أخی علی بن أبی طالب .
الأمالی ، الشیخ الصدوق ، ص 659 .
ابی سعید خدری گفته است : از رسول خدا راجع به آیه « ومن عنده علم الکتاب » سؤال کردم ، فرمود : کسی که علمی از کتاب در نزد او است آن کس وصی و برادرم سلیمان بن داود است . گفتم یا رسول اللَّه در گفتار دیگری خداوند عز و جل : « بگو بس است به خدا گواه میان من و شما و کسی که نزد او است علم کتاب » فرمودند : آن کس برادرم علی بن ابی طالب است .
البته در این باره روایات زیادی وجود دارد که ما به همین چند روایت بسنده می کنیم .
نتیجه :
روایاتی که مفسرین شیعه راجع به مصداق « من عند ه علم الکتاب » ذکر کرده اند از نظر سند صحیح و از نظر دلالت قطعی است ؛ بنابر این به این نتیجه می رسیم که آیه مزبور ، در صدد بیان جایگاه و موقعیت علمی رفیع امیر المومنین علیه السلام بوده و تابع اراده و مشیت الهی می داند .
ب: دیدگاه اهل سنت
مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام ؛ به ویژه امیر المؤمنین علیه السلام در میان مذاهب اهل سنت ، پوشیده و مخفی نبوده و مورد اعتراف و قبول بزرگان اهل سنت قرارگرفته و روی کرد غالب مفسیرین و علمای اهل سنت ، در تفسیر آیه « من عنده علم الکتاب » امیر المومنین علیه السلام بوده ، و روایاتی متعددی را در ذیل این آیه متذکر می شوند که مصداق واقعی آیه ای مزبور را امیر المومنین علیه السلام می داند .
اگر چه در بین مفسرین اهل سنت روی کرد متفاوتی دیگری در تفسیر و مصداق این آیه وجود دارد که به موجب آن رویکرد برخی مصداق این آیه را عبد الله بن سلام و برخی جبرائیل و برخی سلمان فارسی می دانند اما این رویکرد ها هیج کدام از دلیل محکم و قطعی بر خوردار نیست و روایاتی که برای تأید این رویکرد ارائه گردیده یا مشکل دلالی دارد ویا مشکل سندی . مفسرین اهل سنت که آیه را به امیر المومنین علیه السلام به عنوان مصداق واقعی تفسر نموده اند و به روایات متعددی تمسک نموده اند که برای روشن شدن بحث به بعضی ازآن روایات اشاره می کنیم .
بررسی روایات اهل سنت :
ثعلبی در این که منظور از « من عنده علم الکتاب » کیست روایتی را از ابی جعفر علیه السلام ذکر می کند که متظور از این آیه امیر المومنین علیه السلام می باشد ، در این باره می نویسد :
ابن عطاء قال : کنت جالسا مع أبی جعفر فی المسجد فرأیت ابن عبد الله بن سلام جالسا فی ناحیة فقلت لأبی جعفر : زعموا أن الذی عنده علم الکتاب عبد الله بن سلام . فقال : إنما ذلک علی بن أبی طالب علیه السلام عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتاب.
از ابی جعفر علیه السلام در باره آیه سوال گردید که « من عنده علم الکتاب » در این آیه عبدالله ابن سلام است ؟ امام با قر علیه السلام فرمودند : نه خیر ، کسی که علم کتاب در نزد اواست علی علیه السلام می باشد .
تفسیر الثعلبی ، ج 5 ، ص 303 .
حاکم حسکانی در شواهد التنزیل نیز چندین روایت را نقل می کند که مراد از کسی که علم کتاب در نزد او است ، حضرت علی علیه السلام می باشد . حال به برخی از این روایت اشاره می گردد .
حاکم از طریق ابن عباس و محمد حنفیه روایتی را نقل می کند به این که آیه ای مزبور « من عنده علم الکتاب » در باره امیر المو منین علیه السلام نازل شده و در این باره می نویسد :
عن ابن عباس فی قوله تعالی : « ومن عنده علم الکتاب » قال هو علی بن علی طالب . عن ابن الحنفیة فی قوله تعالی : « ومن عنده علم الکتاب » قال : هو علی بن أبی طالب .
از ابن عباس وابن حنفییه راجع به آیه مز بور سوال شد گفت : کسی که علم کتاب درنزد او است علی بن علیه السلام می باشد.
عن أبی عبد اللّه علیه السّلام: «أنّ المراد بمن عنده علم الکتاب علی بن أبی طالب و أئمّة الهدی علیهم السّلام »
امام صادق علیه السلام فرمود : مراد از : « من عنده علم الکتاب » علی ابن ابی طالب و ائمه هدی علهم السلام است .
روی برید بن معاویة عن أبی عبد اللّه علیه السّلام أنّه قال : « إیّانا عنی ، و علی أولنا ، و أفضلنا ، و خیرنا بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم »
برید بن معاویه از امام صادق علیه السلام نقل می کند که : منظور از این آیه ما اهل بیت هستیم که اول و افضل ما بعد از پیامبر ، امیرالمومنین علیه السلام می باشد .
و در ادامه می نویسد :
و یؤیّد ذلک ما روی عن الشعبی أنّه قال : ما أحد أعلم بکتاب اللّه بعد النبیّ من علیّ بن أبی طالب علیه السّلام .
موید این مطلب روایتی شعبی است که فرمود : هیج کس داناتر از علی علیه السلام به کتاب خدا بعد از پیامبر صلی الله علیه وآله نیست .
شواهد التنزیل ، ّالحاکم الحسکانی ، ج 1 ، ص 402 .
سلیمان قندوزی از سعید خدری در تفسیر آیه « من عنده علم الکتاب » روایتی را نقل می کند که مراد از این آیه علی علیه السلام بوده وی در این باره می نویسد :
عن عطیة العوفی عن أبی سعید الخدری رضی الله عنه قال : سألت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم عن هذه الآیة « الذین عنده علم من الکتاب » قال : ذاک أخی سلیمان بن داود علیهما السلام . وسألته عن قوله الله عز وجل « قل کفی بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب » قال : ذاک أخی علی بن أبی طالب صاحب المناقب .
ابی سعید خدری گوید از رسول خدا را جع به آیه « عنده علم من الکتاب » سؤال کردم ، فرمود : او وصی برادرم سلیمان بن داود بوده است : گفتم : یا رسول اللَّه در گفتار دیگر خدای عز و جل « بگو بس است بخدا گواه میان من و شما و کسی که نزد او است علم کتاب » فرمود مقصود از آن برادرم علی بن ابی طالب است .
ونیز در رویتی که از طریق متعدد آمده نقل می کند به این که:
روی عن محمد بن مسلم وأبی حمزة الثمالی وجابر بن یزید عن الباقر علیه السلام . وروی علی بن فضال والفضیل عن الرضا علیه السلام ، وقد روی عن موسی بن جعفر ، وعن زید بن علی علیه السلام ، وعن محمد بن الحنفیة ، وعن سلمان الفارسی ، وعن أبی سعید الخدری وإسماعیل السدی أنهم قالوا فی قوله تعالی : « قل کفی بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب » هو علی بن أبی طالب علیه السلام .
در روایتی دیگری آمده است ، که آیه مز بور درباره امیر المو منین علیه السلام نازل شده است .
ینابیع المودة ، القندوزی ، ج 1 ، ص307 .
شواهد :
علاوه بر آنچه گذشت ، روایاتی دیگری نیز در باره جایگاه علمی امام علی علیه السلام در منابع روای اهل سنت و جود دارد و به عنوان شواهد و مویدات این مطلب که مصداق قطعی « و من عنده علم الکتاب » امیر المومنین علیه السلام بوده می باشد ، که به بر خی ازین روایات اشاره می گردد :
الف : أنا مدینة العلم و علی بابها ...
حاکم نشابوری روایتی را از ابن عباس نقل می کند که پیامبر صلی الله علیه وآله فر مودند : من شهر علم هستم وعلی علیه السلام دروازه آن است و هرکسی بخواهد وارد این شهر گردد باید از دروازه آن وارد گردد . حاکم تصریح به صحت این روایت نموده و دراین باره می نویسد :
حدثنا أبو العباس محمد بن یعقوب ثنا محمد بن عبد الرحیم الهروی بالرملة ثنا أبو الصلت عبد السلام بن صالح ثنا أبو معاویة عن الأعمش عن مجاهد عن بن عباس رضی الله عنهما قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله : « أنا مدینة العلم و علی بابها فمن أراد المدینة فلیأت الباب » . هذا حدیث صحیح الإسناد و لم یخرجاه و أبو الصلت ثقة مأمون ...
از ابن عباس نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند : من شهر علم و دانش هستم و در وازه آن و کسی بخواهد وارد شهر گردد پس باید از دروازه آن وارد گردد . این حدیثی صحیح السند است اما بخاری و مسلم آن را در کتب روای نیاورده اند در صورتی که ابا صلت هروی ثقه و مأمون از کذب بوده است .
النیسابوری ، محمد بن عبدالله أبو عبدالله الحاکم الوفاة : 405 هـ ، المستدرک علی الصحیحین ، دار النشر : دار الکتب العلمیة ، بیروت - 1411هـ - 1990م ، ج 3 ص 126 ، الطبعة : الأولی ، تحقیق : مصطفی عبد القادر عطا .
عبد البر می نویسد : عمر بن خطاب گفته است که علی علیه السلام از همه صحابه در مقام داوری و بیان مقررات الهی آگاه و داناتر است .
قال عمر بن الخطاب: علی أقضانا ...
یوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر الوفاة : 463 ، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب ، ج 3 ، ص 1102 ، دار النشر : دار الجیل ، بیروت ، 1412 ، الطبعة : الأولی ، تحقیق : علی محمد البجاوی.
جوینی روایتی را از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل می کند که حضرت در جمع صحابه فرمودند:
قال صلی الله علیه و سلم فی أصحابه : أقضاهم علی بن أبی طالب علیه السلام أنا مدینة العلم و علی علیه السلام بابها ...
علی علیه السلام از همه ای شما آگاه تر به داوری و قضاوت است . و من شهر علم هستم و علی علیه السلام در وازه آن .
أبو المعالی عبد الملک بن عبد الله بن یوسف الجوینی الوفاة : 478 هـ ، کتاب التلخیص فی أصول الفقه ج 3 ، ص 12 ، دار النشر دار البشائر الإسلامیة بیروت ، 1417هـ، 1996م ، تحقیق : عبد الله جولم النبالی وبشیر أحمد العمری .
ب : سلونی عن کتاب الله تعالی
بلاذری روایتی را از علی علیه السلام نقل می کند که حضرت فرموند :
. سلونی عن کتاب الله تعالی فوالله ما من آیة إلا وأنا أعلم أبلیل نزلت أم بنهار أفی سهل أو فی جبل .
از کتاب خدا از من سوال کنید . قسم به خدا که هیج آیه ای وجود ندارد که من آگا هی به آن نداشته باشم چه در شب نازل شده باشد وچه در روز چه درکوه نازل شد ه باشد وچه درسطح .
ونیز از مسیب نقل می کند :
و قال ابن المسیب ما کان أحد من الناس یقول سلونی غیر علی رضی الله عنه و قیل لعطاء أکان أحد فی أصحاب رسول الله e أعلم من علی کرم الله تعالی و جهه قال والله.
مسیب گفته است که تا کنون کسی مثل علی علیه السلام نبوده که بگوید : از من بپرسید . برای عطا گفته شد که آیا در بین اصحاب رسول خدا کسی از امیر المو منین علیه السلام اعلم وآگاه تر بوده است ؟ عطاگفت : نه قسم به خدا .
انساب الاشراف ، احمد بن یحی بن جابر بلاذری ، متوفا 279 ، ج 1 ، ص 279 .
معاویه وقتی شهادت امیر المومنین علیه السلام را شنید در باره شخصیت حضرت گفت :
و قال معاویة رضی الله عنه حین بلغه قتل علی رضی الله عنه و الله لقد ذهب العلم و الفقه
به تحقیق که علم و فقه رفت .
ابن طفیل روایتی از امیر المومنین علیه السلام نقل می کند که حضرت فرمودند :
ابن یونس أخبرنا أبو بکر بن عیاش عن نصیر عن سلیمان الأحمسی عن أبیه قال قال علی علیه السلام : و الله ما نزلت آیة إلا و قد علمت فیما نزلت و أین نزلت و علی من نزلت إن ربی و هب لی قلبا عقولا و لسانا طلقا .
هیج آیه ای نازل نشده مگر این که به درستی می دانم که چه زمانی نازل شده و در مورد چه کسی نازل گردیده و بدرستی پروردگارم قلب فهیم و زبان گویا برایم بخشیده است.
در روایتی که ابی طفیل از علی علیه السلام نقل می کند امیرالمومنین علیه السلام فرموده است:
أخبرنا عبد الله بن جعفر الرقی أخبرنا عبید الله بن عمرو عن معمر عن و هب بن أبی دبی عن أبی الطفیل قال قال علی علیه السلام : سلونی عن کتاب الله فإنه لیس من آیة إلا و قد عرفت بلیل نزلت أم بنهار فی سهل أم فی جبل .
از من در باره کتاب خدا سوال کنید بدرستی که آیه ای نیست که من از آ ن آگاهی نداشته باشم چه درشب نازل شده یا در روز و کوه و یادر هموار .
الطبقات الکبری ، محمد بن سعد بن منیع أبو عبدالله البصری الزهری الوفاة : 230 ، ج 2 ، ص 338 . دار النشر : دار صادر بیروت .
یحیی بن معین می نویسد :
حدثنا یحیی قال حدثنا سفیان بن عیینة عن یحیی بن سعید عن سعید بن المسیب قال ما کان فی أصحاب النبی صلی الله علیه و سلم أحد یقول سلونی غیر علی بن أبی طالب .
ابن معین روایتی که از بن سعید نقل می کند به این که هیج کسی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه آله نبوده که است که بگوید : از من بپرسید به جز علی علیه السلام .
تاریخ ابن معین « روایة الدوری » ، یحیی بن معین أبو زکریا الوفاة : 233 ، ج 3 ، ص 143 ، دار النشر : مرکز البحث العلمی و إحیاء التراث الإسلامی ، مکة المکرمة ، 1399 - 1979 ، الطبعة : الأولی ، تحقیق : تاریخ ابن معین ، روایة الدوری .
ابن حنبل نیز رواتی به این مضمون نقل می کند :
حدثنا عبد الله نا عثمان بن أبی شیبة نا سفیان عن یحیی بن سعید قال أراه عن سعید قال لم یکن أحد من أصحاب النبی صلی الله علیه و سلم یقول سلونی الا علی بن أبی طالب .
أحمد بن حنبل أبو عبد الله الشیبانی الوفاة : 241 ، فضائل الصحابة ، ج 2 ، ص 646 ، دار النشر ، مؤسسة الرسالة ، بیروت ، 140 - 1983 ، الطبعة : الأولی ، تحقیق : وصی الله محمد عباس .
ابن جوزی در تفسیر و مصداق « من عنده علم الکتاب » چند نظریه را مطرح می کند که در یک نظریه امیرالمومنین علیه السلام مصداق این آیه قرار داده شده وگفته است :
أنه علی بن أبی طالب ، قاله ابن الحنفیة.
مراد از آیه امیرالمومنین علیه السلام می باشد .
کسانی که عبدالله ابن سلام را مصداق آیه قرار داد ه اند می نویسد :
هو عبد الله بن سلام ؟ قال : و کیف ، و هذه السورة مکیة ؟ و أخرج ابن المنذر عن الشعبی قال : ما نزل فی عبد الله بن سلام رضی الله عنه شیء من القرآن .
این سوره مکی است مربو ط به عبدالله بن سلام نمی گردد . شعبی نقل می کند که در باره عبدالله چیزی از قرآن نازل نشده است .
ابن الجوزی ، أبو الفرج ، 508هـ 597 ،6 - 1201 . زاد المسیر ، ج 4 ص 16 . و نیز : السُّیوطی ، جلال الدین ، 849 - 911 هـ، 1445 - 1505 ، الدر المنثور ، ج 6 ، ص 30 .
منبع:
